لطائف سوره ی مبارکه فاتحه

1- در تقدیم کلمۀ الرحمن بر الرحیم در بسمله و سورۀ فاتحه چه فوائدی وجود دارد؟

پاسخ:

چون رحمت خداوند در دنیا شامل همه موجودات می شود، و هیچ کس از آن بی بهره نیست حال چه مؤمن باشد و چه کافر و مشرک؛ به همین دلیل صفت الرحمن را جلوتر قرار داده است. و در آخرت رحمتش برای اهل بهشت دائمی و همیشگی خواهد بود.

به همین جهت گفته می شود الله رحمان دنیا و رحیم آخرت است، الرحمن: یعنی داری رحمت که برای عموم است، و شامل مؤمن و کافر می شود؛ اما صفت الرحیم: خاص برای مؤمنین می باشد و خداوند می فرماید: (وَکَانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیمًا) .

2- نماز گزاران در نمازشان می خوانند: (اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ)، در حالیکه ایشان خودشان هدایت یافتگان هستند، پس دلیل طلب هدایت در این آیه چه می تواند باشد؟

پاسخ:

مراد از طلب هدایت، ثابت قدمی و دوام بر راه حق می باشد، و در مورد ایمان نیز چنین آمده است، الله می فرماید: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ) (نساء: 136).

یعنی‌: بر ایمانتان‌ ثابت‌قدم‌ بوده‌ و بر آن‌ مداومت‌ ورزید و آن‌ راپیوسته‌ تجدید نمایید. پس‌ این‌ دستور، از باب‌ تحصیل‌ حاصل‌ نیست‌، بلکه‌ از باب‌ افزودن‌ بر کمال‌ کامل‌ است‌، چنان‌که‌ مؤمن‌ در هر نمازی‌ می‌گوید: (اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ): (ما را به‌ راه‌ راست‌ هدایت‌ کن). یعنی‌: بر هدایتمان‌ بیفزای‌ و ما را بر آن‌ بر راه‌ راست‌ ثابت‌قدم‌ نگهدار.

3- از دیگر لطائف این سوره قول خداوند (غیر المغضوب علیهم ولا الضآلین) می باشد که در سوره بقره از بنی اسرائیل که مغضوب علیهم هستند سخن به میان آمده، و معصیت و سرپیچی ایشان از خدا و رسولش را ذکر نموده است؛ و در سورۀ آل عمران از نصاری که همان (الضالین) در سوره فاتحه هستند صحبت شده است.

4- شروع سورۀ فاتحه با (الحمدلله رب العالمین) می باشد، که این اولین کلمات مصحف می باشد، و آخرین کلمات مصحف (من الجنه والناس) در سورۀ ناس می باشد. که گویای این است که الله سبحانه و تعالی هدایت و رحمت را برای همه انسانها و جنیان خواهان هست.

5- احکام تجوید در سورۀ فاتحه به شکل ساده و آسان است، شاید این بدین خاطر باشد تا قرائت آن برای همه ی انسانها میسر گردد.

تأملاتی در سورۀ فاتحه

سورۀ فاتحه بزرگترین سوره در قرآن کریم است، و آن را  مادر کتاب، یا مادر قرآن نامیده اند، هیچ نمازی بدون آن صحیح نیست، حال فرقی نمی کند، نماز نافله باشد، و یا مفروضه؛ و احادیث در فضیلت آن بی شمار است.

حال جای تأمل است که چه سری در این سورۀ عظیم وجود دارد؟ آیا ما همان طور که حق این سوره هست،  آن را شناخته ایم؟ در چند سطر پایین، تآملاتی که حول معانی سورۀ فاتحه وجود دارد برای دوستان نقل خواهیم کرد، و از خداوند منان می خواهیم آن را برای ما نافع و مفید گرداند.

بدون شک برای هر کتاب مقدمه ی وجود دارد، که بیان کنندۀ منهج مؤلف و اختصار کننده مراد، و هدف از تألیف کتابش را باز گو می کند، ( و لله مثل الاعلی) پس سورۀ فاتحه می توان مقدمۀ قرآن کریم دانست، که اهداف این کتاب عظیم را در هفـت آیه خلاصه کرده، و بارزترین مواضعش را بیان نموده ، که این موارد در قرآن عظیم شأن بر شش موضوع رئیسی آمده است: (حقیقت توحید، وعد و وعید، داستانهای گذشتگان، احکام شرعی، سخن از روز آخرت، دعا و پناه جویی به سوی خداوند)، و جالب اینجاست که همۀ این مواضیع در سورۀ فاتحه به شکل مختصر و کوتاه آورده شده است.

1- حقیقت توحید: که در سورۀ فاتحه برسه  قسمت تقسیم شده است.

الف: توحید ربوبیت: که همان توحید خداوند به افعالش است، یا به عبارت دیگر: افراد خداوند در خلقت و رزق، مرگ و حیات، تدبیر و پادشاهی و ….، و این توحید در قول خداوند عزوجل که می فرماید: (رب العالمین) مختصر شده است.

ب – توحید الوهیت: اینکه معتقد باشی که عبادت وخضوع و اطاعت مطلق مخصوص خداوند تبارک و تعالی است. آن را توحید عبادت نیز گویند؛ اسم خداوند در آیۀ اول (لله) دلالت بر این توحید می دهد، همچنین قول خداوند (ایاک نعبد) ما را بر آن ارشاد می کند.

ج – توحید اسماء و صفات: که همان توحید خداوند به اسماء حسنی و صفات کمالش می باشد، کلمۀ (الحمد) دلالت بر این توحید می دهد، و ثناء خداوند با اسماء و صفاتش می باشد، و آیۀ (الرحمن الرحیم) که دو اسم از اسمهای پاک خداوند است، بر همین نوع از توحید سه گانه دلالت می دهد.

2- وعد و وعید:

وعد یعنی ترغیب و تشویق به آن پادشهایی که خداوند به بندگان صالح عطا می کند. آیۀ ( الرحمن الرحیم) که دو صفت رحمت عام و خاص هستند، دلالت بر وجود نعیم برای بندگان است، و انسانها را به قرب الی الله تشویق می کند، این آیه در وعد و ترغیب وارد می شود.

اما وعید: که همان  خوف از عقاب خداوند است، در آیۀ (مالک یوم الدین) آمده، و این روز که همان روز قیامت است، به عنوان روز سخت و عصیب در قرآن ذکر شده است، لذا بندگانش از عقاب این روز به وی پناه می برند.

3- داستان های گذشتگان، از انبیاء و پیامبران و ملتهای کافر

فرمودۀ خداوند(  صراط الذین أنعمت علیهم , غیر المغضوب علیهم ولا الضالین) اشاره به قصه های گذشتگان دارد، نعمت دادگان دراین آیه، انبیاء و صالحان هستند، عضب شدگان یهود، و گمراهان نصاری، و کسانی که مانند آنها به گمراهی و ضلالت کشانده شدند، این آیه به داستانهای قرآنی اشاره دارد.

4- احکام شرعی

قول خداوند (ایاک نعبد) بر وجود احکام شرعی دلالت می دهد،چون عبادت بدون التزام به احکامی که از جانب خداوند آمده، معنایی ندارد، و در فقه اسلامی احکام شرعی در اقسام مختلف، مانند فقه عبادات یا فقه معاملات و غیره تفصیل شده، و آیه اشاره به اصل وجود احکام شرعی دارد.

5- روز آخرت

قول خداوند (مالک یوم الدین) اشاره به سختی ها و مشقت های این روز عظیم می باشد، و این روز، روز حساب و جزاء می نامند.

6- دعا و التجاء به خداوند عزوجل

قول خداوند تبارک و تعالی ( ایاک نستعین * اهدنا الصراط المستقیم) دلالت بر این امر دارد، استعانت از خداوند، و طلب هدایت از وی، از بارزترین معانی این دو آیه می باشد.

این مقالۀ ی که به شما عرضه شد، تأملاتی ایمانی در این سورۀ عظیم الشأن است، بدون شک تأملات در این سوره بی پایان است، و هر کس بر اساس توفیقی که خداوند متعال به او عطا می کند، از این دریای بی کران الهی، کسب علم و معرفت می کند، همان طور که امام رازی می گوید: که در این سوره بیش از ده هزار (10000) استنباط می تواند وجود داشته باشد.